258. Đất hiếm ở Biển Đông: Đổ thêm dầu vào lửa địa chính trị

12/11/2023

258. Đất hiếm ở Biển Đông: Đổ thêm dầu vào lửa địa chính trị

Cạnh tranh về nguồn tài nguyên khoáng sản đất hiếm dưới đáy biển có thể dẫn đến căng thẳng hơn nữa và thậm chí là xung đột.

THE DIPLOMAT by Tobias Burgers and Scott N. Romaniuk – November 09, 2023

Ba Sàm lược dịch

Khi cuộc cách mạng năng lượng xanh tiếp tục phát triển và thu hút được sự chú ý ở Châu Âu, Hoa Kỳ và Trung Quốc, nhu cầu về kim loại đất hiếm (REM) tăng lên đáng kể, một trong những nền tảng quan trọng cho công nghệ năng lượng sạch. 17 nguyên tố tạo nên REM, còn được gọi là nguyên tố đất hiếm, là lanthanum, cerium, praseodymium, neodymium, promethium, samarium, europium, gadolinium, terbium, dysprosium, holmium, erbium, thulium, ytterbium, lutetium, scandium, và yttri. Các nước đang tích cực tìm cách có được những nguồn tài nguyên quan trọng này, dẫn đến một cuộc chạy đua cạnh tranh giữa các quốc gia.

Thuật ngữ “các nguyên tố đất hiếm” lần đầu tiên được gán cho các hợp chất này khi chúng được phát hiện vào thế kỷ 18 và 19. Vào thời điểm đó, “đất” là tên gọi dùng để mô tả các vật liệu có khả năng chống lại sự biến đổi thêm khi chịu nhiệt. Ngược lại với các loại vật liệu đất khác, chẳng hạn như lime hoặc magnesia, những “đất hiếm” này được phát hiện là có số lượng khá hạn chế.

Bất chấp sự phổ biến hiện tại của chúng so với tính sẵn có và ứng dụng trong lịch sử của chúng, sự khan hiếm được nhận thấy của các tài nguyên này được đánh giá và thiết lập dựa trên mức độ cạnh tranh xung quanh chúng. Mặc dù hầu hết REM không thể hiện mức độ khan hiếm như cách phân loại của chúng được đặt tên bóng gió, nhưng giờ đây chúng rất cần thiết cho công nghệ và lối sống hiện đại.

Hơn nữa, trữ lượng REM tập trung và khả thi về mặt kinh tế ít phổ biến hơn, khiến việc xác định và khai thác chúng trở nên khó khăn hơn.

REM chiếm vai trò then chốt trong một loạt các hạng mục không thể thiếu trong quá trình chuyển đổi liên tục sang năng lượng bền vững. Từ các nhà máy điện mặt trời (PV), trang trại gió và xe điện cho đến mạng điện, bộ lưu trữ pin và hydrogen, REM là không thể thiếu để sản xuất các hệ thống và thiết bị này. REM cũng đóng một vai trò quan trọng trong việc sản xuất các loại hàng hóa khác nhau không thể thiếu trong nhiều khía cạnh của xã hội và cuộc sống hàng ngày. Những hàng hóa này bao gồm nhiều loại mặt hàng, từ tên lửa dẫn đường đến các mặt hàng được dân thường trên khắp thế giới sử dụng: xe hybrid và xe điện, TV màn hình phẳng, màn hình máy tính, điện thoại thông minh và máy ảnh kỹ thuật số, cũng như đèn huỳnh quang và đèn LED.

Một số mặt hàng yêu cầu số lượng REM cao hơn đáng kể so với những mặt hàng khác. Trung bình, một chiếc xe điện (EV) cần số lượng REM gấp 6 lần so với một chiếc xe động cơ đốt trong thông thường. Ngược lại với một chiếc ô tô thông thường cần khoảng 25 kg đồng và khoảng 10 kg mangan, một chiếc xe điện sử dụng hơn 50 kg đồng, khoảng 45 kg coban, hơn 50 kg than chì và gấp đôi lượng mangan. Trong lĩnh vực công nghệ năng lượng tái tạo, hệ thống gió ngoài khơi cần sử dụng 100 kg đồng và 75 kg kẽm.

Do đó, khi các quốc gia tiến sâu hơn vào cuộc cách mạng năng lượng xanh, nhu cầu về các khoáng sản này ngày càng tăng. Theo báo cáo có tiêu đề “Vai trò của khoáng sản quan trọng trong quá trình chuyển đổi năng lượng sạch” của Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA), kể từ năm 2010, lượng khoáng sản trung bình cần thiết để thiết lập một đơn vị công suất phát điện mới đã tăng 50%, trùng hợp với việc tỷ trọng các nguồn năng lượng tái tạo trong đầu tư mới ngày càng tăng. Theo IEA, quá trình chuyển đổi sang hệ thống năng lượng sạch dự kiến sẽ dẫn đến nhu cầu tăng vọt về một số khoáng sản. Do đó, ngành năng lượng đang nổi lên như một ngành có ảnh hưởng đáng kể đến thị trường khoáng sản.

Như IEA đã lưu ý, “đánh giá từ dưới lên của chúng tôi cho thấy rằng nỗ lực phối hợp nhằm đạt được các mục tiêu của Thỏa thuận Paris (ổn định khí hậu ở mức tăng nhiệt độ toàn cầu ở mức ‘dưới 2°C’…) sẽ đồng nghĩa với việc tăng gấp 4 lần nhu cầu khoáng sản cho công nghệ năng lượng sạch vào năm 2040.”

221. Biển Đông tràn ngập đất hiếm và năng lượng tái tạo mang lại hứa hẹn

253. Đất hiếm và địa chính trị: Sự kết hợp ngày càng lộn xộn

Để đạt được quá trình chuyển đổi toàn cầu nhanh chóng hơn hướng tới đạt được mức phát thải ròng bằng 0 vào năm 2050, cần phải tăng đầu vào khoáng sản vào năm 2050, lên gấp 6 lần so với hiện tại. Khía cạnh tích cực là, bất chấp ý nghĩa của thuật ngữ của chúng, những khoáng chất này rất phong phú và có thể dễ dàng thu được với khối lượng đáng kể. Nhưng trong khi các nguồn tài nguyên này rất dồi dào về số lượng thì trữ lượng của chúng chỉ hiện diện ở một số khu vực cụ thể. Không còn nghi ngờ gì nữa, việc kiểm tra sơ bộ các vị trí chính để khai thác, chế biến và sản xuất sẽ cho thấy sự phân bố địa lý bị hạn chế.

Kết quả là, một số quốc gia có ảnh hưởng đáng kể đến việc khai thác REM và các khoáng chất liên quan, bao gồm lithium, coban và niken. Theo dữ liệu của IEA từ năm 2022, Mỹ, Nga và Saudi Arabia thống trị việc khai thác nhiên liệu hóa thạch, đặc biệt là dầu mỏ và khí đốt tự nhiên. Chỉ một số ít quốc gia tham gia khai thác khoáng sản nói trên, bao gồm Chile khai thác đồng, Indonesia khai thác niken, Cộng hòa Dân chủ Congo khai thác coban, Trung Quốc khai thác REM và Úc khai thác lithium.

Về mặt chế xuất, Hoa Kỳ, Qatar, Trung Quốc và Saudi Arabia là những thực thể chính tham gia chế xuất nhiên liệu hóa thạch, đặc biệt trong lĩnh vực lọc dầu và xuất khẩu khí tự nhiên hóa lỏng (LNG), trong khi Trung Quốc giữ vị trí nổi bật trong chế biến các khoáng sản khác nhau, bao gồm đồng, niken, coban, lithium và REM.

Khi quan sát giai đoạn chế xuất, có thể thấy rõ sự thống trị của Trung Quốc trong lĩnh vực này lớn đến mức nào. Nó kiểm soát 60% việc trích xuất REM và 90% quá trình xử lý chúng. Trung Quốc là nhà cung cấp REM thống trị cho thị trường toàn cầu, chiếm khoảng 85–95% tổng nguồn cung kể từ cuối những năm 1990.

Việc khai thác REM ở Trung Quốc theo truyền thống được thực hiện thông qua khai thác dưới lòng đất trong nước. Tuy nhiên, cách làm này đã dẫn đến những tác động tiêu cực đến môi trường của Trung Quốc. Bắc Kinh đang tìm kiếm các nguồn REM thay thế, bao gồm cả ở Biển Đông.

Khu vực Biển Đông đã thu hút được sự quan tâm đáng kể chủ yếu là do tầm quan trọng chiến lược của các đảo nhân tạo và các của cải tự nhiên ở đó, cũng như khối lượng thương mại đáng kể lên tới hàng nghìn tỷ USD đi qua tuyến đường thủy đang tranh chấp hàng năm. Trung Quốc ngày càng thể hiện sự quan tâm đến Biển Đông, thể hiện quyết tâm mạnh mẽ trong việc khẳng định các yêu sách hàng hải và lãnh thổ trong khu vực.

Thêm vào ý nghĩa địa chính trị, địa hình dưới nước ở khu vực này chứa đựng rất nhiều REM.

Củng cố quyền lực của mình trên Biển Đông sẽ đảm bảo sự thống trị hiện tại của Trung Quốc trên thị trường và sản xuất REM, đồng thời tránh gây thêm thiệt hại về môi trường cho lục địa Trung Quốc. Ngược lại với các khu vực như Trung Phi, nơi không chỉ nằm ở khoảng cách địa lý đáng kể với Trung Quốc mà còn đặt ra những thách thức an ninh rõ rệt, Biển Đông nổi lên như một kho chứa REM hấp dẫn.

Ở Biển Đông, tốc độ thăm dò và khai thác biển sâu đang tăng nhanh. Việc thiếu các khung pháp lý thiết yếu để bảo vệ lợi ích chung, chủ quyền quốc gia và môi trường làm trầm trọng thêm sự cạnh tranh về REM trong khu vực. Ba cân nhắc này được coi là ít quan trọng hơn đối với các quốc gia muốn duy trì sự thống trị của mình trong khai thác và chế biến (như Trung Quốc) hoặc đối với các quốc gia đang dự tính khả năng thách thức sự độc quyền như vậy của các chính phủ khác.

Những tiến bộ đáng kể trong năng lượng tái tạo và công nghệ thân thiện với môi trường đã thúc đẩy các quốc gia tìm cách kiểm soát REM. Khi Trung Quốc cố gắng duy trì vị thế gần như độc quyền của mình, có bằng chứng cho thấy các đặc vụ Trung Quốc đang làm việc để phá hoại các tập đoàn phương Tây. Những diễn biến này sau đó đã tạo điều kiện cho việc tăng cường cạnh tranh, thiết lập nền tảng cho các cuộc xung đột có thể xảy ra và khả năng dính líu quân sự. Trung Quốc và Mỹ được dự đoán sẽ trải qua cuộc cạnh tranh khốc liệt nhất về các nguồn tài nguyên quan trọng. Nhưng họ không phải là những tay chơi duy nhất tham gia.

Trên khắp Đông Nam Á, các chính phủ đang cố gắng trở thành trung tâm công nghệ xanh quan trọng, bao gồm cả xe điện. Nhiều quốc gia trong số này – Malaysia, Philippines, Indonesia và Việt Nam – có yêu sách về các quyền kinh tế ở Biển Đông chồng chéo với nhau và với Trung Quốc. Cuộc chạy đua phát triển các nguồn REM mới nhằm xây dựng các ngành công nghiệp trong nước, để đạt được thành công có thể chứng kiến sự lặp lại của những sự cố trong quá khứ, khi nỗ lực thăm dò vùng biển sâu đã gây ra căng thẳng giữa các tàu Trung Quốc và Đông Nam Á.

Biển Đông không phải là địa điểm duy nhất xảy ra tranh chấp địa chính trị liên quan đến nguồn tài nguyên khoáng sản hàng hải. Thái Bình Dương, chiếm hơn 30% bề mặt Trái đất, chứa đựng những nguồn tài nguyên khoáng sản quan trọng, mang đến cho các quốc gia cơ hội đạt được lợi thế cạnh tranh thông qua các hoạt động thăm dò và khai thác.

Chính phủ Quần đảo Cook, Kiribati, Nauru và Tonga đã phân bổ kinh phí cho các cuộc thám hiểm nhằm xác định và đánh giá các trữ lượng khoáng sản quan trọng bên trong Vùng Clarion-Clipperton. Đây là vùng biển, trải dài trên một khu vực rộng khoảng 4,5 triệu km2, nằm ở phía tây Mexico và phía đông Quần đảo Hawaii.

Sự tiến bộ của công nghệ khai thác dưới nước, vốn rất quan trọng để khai thác tài nguyên khoáng sản từ những địa điểm không thể tiếp cận, hiện chỉ giới hạn ở một số nước được chọn có đủ nguồn lực và khả năng tài chính cần thiết để thực hiện những nỗ lực đó. Tuy nhiên, tốc độ khai thác ở khu vực này, nơi có đặc điểm đa dạng sinh học cao, đang gia tăng nhanh chóng.

Với nguồn tài nguyên dồi dào và tính chất không được kiểm soát của phần lớn đại dương, việc khai thác vùng biển sâu bằng phương tiện vận hành từ xa dường như là một giải pháp thay thế khả thi, để định vị các nguồn mới gần các khu vực có ý nghĩa quan trọng về xã hội. Tuy nhiên, sự phản đối của công chúng đã xuất hiện và có khả năng gia tăng. Dù sao, một khi khả năng khai thác các nguồn tài nguyên có giá trị từ những khu vực này tăng lên, thì sự cạnh tranh địa chính trị để giành ảnh hưởng với các quốc đảo Thái Bình Dương, vốn kiểm soát các khu vực này, cũng sẽ tăng lên.

Dù ở Biển Đông hay Thái Bình Dương, rõ ràng là việc khai thác REM từ đáy đại dương có thể trở thành một nguồn tranh chấp khác giữa các quốc gia. Việc có thêm yếu tố này sẽ tạo thêm rủi ro địa chính trị tiềm ẩn cho một khu vực vốn đã phải gánh chịu vô số thách thức địa chính trị, mà hiện đang thiếu các biện pháp khắc phục khả thi.